In het Poolse stadje Węgrów, in het Poolse woiwodschap Mazovië, gelegen in de powiat Węgrowski, een plaats met 70 procent Joodse inwoners, waar ooit katholieken en Joden vreedzaam samen leefden, tot de dag dat de Nazi’s kwamen en de rabbijn op het Stadsplein zetten en vermoordden. Vanaf die dag kwam er een heuse heksenjacht op gang tegen de Joodse inwoners.
Vele jaren later vragen de katholieke kunstenaar Rafał Betlejewski en zijn Joodse vriend Dawid aandacht voor de vergeten geschiedenis van de Joden en voor het onbesprokene tijdens de Holocaust.
Het wordt gezegd dat Polen aan hun kinderen enge sprookjes vertelden. Sprookjes die waarschuwden voor Joden die koeken zouden bakken met bloed van Joodse kinderen. In de hedendaagse beelden kunnen we zien hoe, ondanks de gruwel van de 2de wereldoorlog nu weer scenes opduiken waarbij volwassenen het voorbeeld geven om een Joodse strooien pop met grote krommen neus en aan weerszijden zwarte pijpenkrullen, met stokken te slaan en daarna hun kinderen uitnodigen dat ook te doen. Zo werd deze oude Poolse Paastraditie onlangs in Zuidoost Polen weer nieuw leven ingeblazen. Zij kunnen wel zeggen dat het gaat om het berechten van Judas, maar men kan de onderliggende toon van de Katholieken tegen de Joden niet ontkennen of ontzien.
De VPRO die samen met journalist en auteur Geert Mak opnieuw door Europa en de Europese geschiedenis trekt laat in de reeks de vraag stellen of men hier naar onversneden antisemitisme kijkt, of dat het toch niet zo zwart wit is, als het op het eerste zicht lijkt.
De nieuwe serie pakt de draad op waar de vorige eindigde: in 1999.
Het optimisme tijdens de eeuwwisseling maakte plaats voor angst en verwarring na de aanslagen op de Twin Towers, de kredietcrisis, een toenemende stroom vluchtelingen en een steeds slechtere relatie met Rusland.
Maar kun je geschiedenis herkennen als je er midden in zit? Als niemand nog weet hoe het gaat aflopen?
De serie ‘In Europa, de geschiedenis op heterdaad betrapt’ laat ooggetuigen aan het woord die zonder dat ze het doorhadden midden in een belangrijke historische gebeurtenis belandden. In Europa, de geschiedenis op heterdaad betrapt is een serie met Geert Mak van Stefanie de Brouwer en Roel van Broekhoven. Meer over In Europa https://www.vpro.nl/ineuropa
De Holocaust is een verzwegen verhaal in Polen, waardoor velen zich in een toestand bevinden die ze niet begrijpen, volgens de geïnterviewde die zegt dat ze al ruim 70 jaar er niet hebben kunnen over praten.
Al de gebouwen rond het Stadsplein waren van Joden. De winkels in Wegrów en bijna alle marktkramen waren van Joden. De Polen vormden een minderheid in die stad. Na de moord op de rabbijn probeerden vele gevluchte Joden zich in de bossen rond de stad schuil te houden en te overleven. Meestal stierven ze daar of vonden de dood op de straten van de stad of in Treblinka. Er waren ook wel Joden die bij Poolse families konden onderduiken. Maar ze werden opgespoord, aangegeven, geliquideerd, vermoord.
In de video wordt verteld hoe men de Polen in Wegrów kon onderverdelen in drie groepen:
- meelevend en geschrokken
- onverschillig of sympathiserend met de Holocaust
- actief bezig om Joden te vermoorden
In de video kunnen we zien hoe op een oproep om mee te werken omtrent een actie met de uiting
“Joden, ik mis jullie!”
om 2/3 van de vroegere bevolking te herdenken.
Stijf met de armen over elkaar blijft iedereen aan de zijkant toekijken. Geen enkele vrijwilliger komt spontaan naar voor gestapt. Wie weet hebben hun grootouders niet verteld wat er in hun stad gebeurd is.
De actievoerders mogen niets op de muur schrijven of schilderen en vragen in het openbaar of dat nu werkelijk zo een grote misdaad is, als men denkt aan de mensen die niemand kwaad hadden gedaan, maar toch de dood werden ingejaagd.
Uiteindelijk roept er wel iemand op de muur te schrijven. Terwijl de politie rondkijkt om te zien wie dat is, roept die persoon verder:
“Schilder dan. Waar wacht je op ?”
Dan roept er iemand anders:
“Je verdoet onze tijd, schilder die tekst!”
Erg genoeg moeten we vaststellen dat de agressie die er werd getoond in die stad en het niet willen hebben over de gedode Joden een algemene houding is van de huidige Polen.
Zijn we dan na al die Jaren weer naar af? Vooral nu dat wij zien dat in Oost Europa de plaatselijke leiders al het mogelijke lijken te doen om mensen tegen andere bevolkingsgroepen of anders gelovigen op te zetten.
In de video wordt er ook afgevraagd of het misschien aan het feit ligt dat zij zich beginnen te realiseren dat ze er niet willen over praten.
“Dat het een geheim is, iets wat je in een doos stopt. Iets wat je in je koelkast legt. Iets wat vies ruikt, zoals overrijpe kaas.”
De Polen schijnen wel hun verleden te kennen en weten dat geweld er deel van uit maakte.
De vraag die wordt gesteld moet de mensen hier ook bezig houden, namelijk:
“Zijn we wel zo anders dan de mensen uit de jaren 40?”
$
De kunstenaar, zoekend naar positieve emoties, schildert uiteindelijk, zijn positieve boodschap in rode letters
“Joden, ik mis jullie!”
op een op de grond liggend wit doek.
Hij vindt de positieve reacties niet en voelt zijn missie en/of project, terecht gefaald. Hij vraagt zich dan ook af:
Falen wij als volk, als Poolse maatschppij?
Uiteindelijk komt een 90-jarige man zeggen dat er geen Joodse muur was en dat ze heel goed samen leefden met elkaar als vrienden. Hij heeft een lijstje mee van zijn Joodse vrienden en verteld dan waar zij woonden en wat zij deden.
++
Vindt ook te lezen:
- Hoe Gaan We Dit Uitleggen – Jelmer Mommers (boekbespreking)
- Geert Mak – Grote Verwachtingen. In Europa. 1999-2019.
Jeshuaist 